Ci bezbożni gwałciciele w rogatych hełmach, czyli obalamy 8 mitów o Wikingach

Brodaci, rządni krwi gwałciciele wyjątkowo skuteczni w zabijaniu. Ten wizerunek Wikinga jako okrutnego grabieżcy jest popularny w kulturze, ale nie ma potwierdzenia w źródłach historycznych. Jak bardzo byli brutalni i czy rzeczywiście nosili rogate hełmy? Może to was zaskoczyć, ale wiele historii o Wikingach zostało wyssanych z palca.

Filmy i seriale pokazuje ich jako zaciekłych, nieustraszonych, zahartowanych w boju żołnierzy, którzy podbiją każdą ziemię, na którą się natkną. Jacy naprawdę byli skandynawscy wojownicy? Przyjrzyjmy się najbardziej popularnym mitom.

Nie ma dowodów na to, że zakładali coś takiego na głowy. W żadnym z wykopalisk archeologicznych nie odkryto takich artefaktów. Z pewnością nosili hełmy, ale były to klasyczne wzory zaprojektowane w celu ochrony głowy przed uderzeniem. Posiadanie na głowie pary rogów nie byłoby pomocne w walce podczas uderzenia kijem, mieczem lub toporem. W dodatku samo przemieszczanie się wodą na langskipach wiązało się z potrzebą oszczędności miejsca. Hełm z rogami byłby niepraktyczny, a nawet niebezpieczny dla współpasażerów.

Oryginalny hełm Wikingów ze stanowiska archeologicznego w Sutton Hoo we Wschodniej Anglii.

Współczesna wizja Wikingów hełmach z rogami powstała w XIX wieku i jest za nią odpowiedzialny niemiecki kompozytor Richard Wagner. To w jego tetralogii „Pierścień Nibelunga” nordyccy wojownicy noszą takie hełmy zaprojektowane przez kostiumografa Carla Emila Doeplera. W ten sposób teatr wydobył na świat mityczne rogi inspirując tysiące późniejszych rysowników, którzy do dzisiaj tak właśnie przedstawiają średniowiecznych Skandynawów.

Zmierzch Bogów Wagnera, scenografia z premiery w Bayreuth w 1876 roku 

Jedno z unikatowych źródeł, na którym faktycznie pojawia się hełm z rogami, to gobelin z grobu w Oseberg. Historycy uważają, że takie nakrycie głowy mogło być stosowane w wyjątkowych uroczystościach związanych z wierzeniami. Istnieją też przypuszczenia, że na poły mityczni wybrańcy Odyna, berserkowie, mogli nosić taki hełm po zażyciu halucynogennych grzybów jak muchomor czerwony. W wyniku działania grzybów wpadali oni w morderczy szał, często walczyli bez zbroi zabijając wszystkich wokoło (wrogów i przyjaciół), dokonywali też samookaleczeń. Jednak te domysły nie dotyczą regularnego boju prowadzonego przez Wikingów.

Uważa się, że termin „Wiking” pochodzi ze staronordyckiego „viking-r, mieszkaniec zatoczki”. Ponieważ historyczny obszar Viken był ówcześnie głównym regionem handlowym Norwegii, całkiem możliwe, że pierwsze określenie Wikingów nie oznaczało jednorodnej grupy ludzi, lecz różnych mieszkańców ziem, na których prowadzono szeroko zakrojoną wymianę handlową.

Później słowo „Wiking” staje się synonimem „wypraw morskich” i zaczyna funkcjonować jako czasownik. Poszczególne osoby lub grupy szły „wikingować”, czyli latem opuszczać ojczyznę w poszukiwaniu ziem i ludzi, z którymi można handlować lub ich złupić.

Wyprawy Wikingów z datami 

Współcześnie termin ten odnosi się do Ludzi z północy, Norsemanów lub po prostu pogan (pamiętajmy, że dawni autorzy tekstów byli zwykle chrześcijańskimi skrybami). Jeszcze bardziej mylące jest to, że ogólnie Wikingowie są określeniem stosowanym wobec ludów skandynawskich z Danii, Norwegii i Szwecji. A przecież każdy z tych regionów był rządzony przez różnych przywódców, którzy postrzegali siebie jako odrębne plemiona.

Krajobrazy ziem skandynawskich również były bardzo zróżnicowane. Górzyste regiony wysunięte na północ, szczególnie te norweskie, były trudne do uprawy, podczas gdy południowe części na równinach Danii, były bardziej żyzne. Zdarzały się sytuacje, gdy władcy skandynawscy łączyli swoje siły, aby uzyskać przewagę militarną, ale opisywanie ich jako „Wikingów”, jest tak samo nieprecyzyjne jak opisywanie tym słowem wszystkich Europejczyków z północy. 

Słynna jedenastowieczna tkanina z Bayeux przedstawiająca Wikingów w Bitwie pod Hastings w 1066 roku

Wikingowie zapewne zasłużyli sobie na miejsce w historii ze względu na przedłużające się ataki na klasztory zaludnione przez piśmiennych skrybów. Czytając dokumenty historyczne z epoki ma się wrażenie, że Skandynawowie wręcz specjalizowali się w najazdach na miejsca związane chrześcijańską wiarą. Błogosławiony Alkuin pisał do biskupa Higbalda z Lindisfarne: „Nigdy wcześniej nie pojawił się taki terror w Brytanii. Ci poganie wylewali przenajświętszą krew wokół ołtarza i deptali ciała świętych w świątyni niczym gnój na ulicach”.

"Kamień zagłady" odnaleziony w Lindisfarne przedstawia atak Wikingów, IX wiek

Z pewnością istnieją dowody na stosowanie przemocy przez Wikingów szczególnie do pacyfikowania mieszkańców dzisiejszej Wielkiej Brytanii. Znaleziono wiele szkieletów z narzędziami śmierci wciąż tkwiącymi w ich kościach. Choćby szkielet w Muzeum North Hertfordshire, który ma szyję przebitą włócznią. Niektórzy Wikingowie na pewno byli okrutnymi „wilkami wojny”, ale inni zgodnie żyli w pokoju. Uprawiali ziemię, zajmowali się rzemiosłem, handlowali i integrowali się z mieszkańcami czterech kontynentów, które zasiedlili.

Mimo, że czasy były brutalne i mroczne, agresja Wikingów była podobna, a nawet mniejsza niż innych grup. Jedna z najsłynniejszych rzezi wczesnego średniowiecza była dokonana przez świętego cesarza rzymskiego Karola I Wielkiego. Podczas ludobójstwa znanego jako „Masakra w Verden” w 782 roku armia cesarza wymordowała ponad 4500 Sasów, którzy zostali mu przekazani przez sojusznika. A jednak, ponieważ Karol I Wielki miał chrześcijańskiego biografa, który czuwał nad jego wizerunkiem jako władcy idealnego, jego miejsce w historii jest bezpieczne. Karol jako otoczony kultem Błogosławiony Kościoła Katolickiego do dziś jest uważany za wybitnego władcę i wzór rycerskości.

Znaleziska ze Skandynawii dowodzą, że wielu Wikingów dokonało grabieży miejsc, do których dotarli. Świadczą o tym monety z całego znanego wtedy świata, które były chowane w skarbcach. Jednak wielu wojowników zdecydowało się pozostać na ziemiach, które odkryli na swej drodze, tworząc trwałe i ważne osady.

Jedną z najwcześniejszych i największych osad Wikingów był Dublin, założony w 841 roku. Rekonstrukcja miasta z około 1000 roku.

Przyszła stolica Irlandii wyrosła na silne i zamożne miasto z kwitnącym portem i mennicą, w której powstały pierwsze monety irlandzkie. Nie tylko Dublin rozwinął pod ich panowaniem. York, anglosaskie miasto, pod stuletnimi rządami Wikingów przeniesiono w kierunku ujścia rzeki i przemianowano na Jorvik. Islandia w zasadzie w całości zawdzięcza swoje powstanie Wikingom, szczególnie zaś Ingolfowi Arnarsonowi. Ten wojownik przybył na wyspę w 874 roku i zbudował swoją osadę w miejscu, które nazwał Reykjavik.

Pomnik Ingolfa Arnarsona w Rivedal

Normandia jest kolejnym przykładem tego, jak wojownicy przeszli od przemocy ku pokojowej egzystencji. Normanowie wzięli swą nazwę od „Ludzi północy”. Ziemie na północy Francji otrzymali od króla Karola III (znanego jako Karol II Prostak, 879–929), aby powstrzymać dalsze ataki Wikingów. Karol wydał swą córkę norweskiemu wodzowi Rollo, a wikińscy osadnicy wkrótce przyjęli język francuski i kulturę, co dało początek pierwszej fali zromanizowanych Wikingów.

Mówi się, że historię piszą zwycięzcy, ale w przypadku Wikingów „historię piszą chrześcijanie”. Choć zachowało się niewiele relacji o duchowości Wikingów, istnieje wiele dokumentów napisanych przez chrześcijańskich skrybów, którzy opisują je jako pogańskie i bezbożne. Nie mają one poparcia w oryginalnych tekstach skandynawskich, ani w artefaktach znalezionych przez archeologów.

Religia Wikingów była uporządkowana, hierarchiczna i bazowała na wielu ustalonych narracjach. To nie była religia oparta na księdze, bo mitologię przekazywano z ust do ust.

Święta góra Helgafell, Islandia 

Wikingowie nie praktykowali jej w świątyniach, ale podobnie jak starożytni Celtowie, otaczali kultem święte miejsca, wybrane gaje i rzeki. W ceremoniach brali udział kapłani, których wybierano z głów najznamienitszych rodzin. Urząd kapłański był jednym z wielkich wyróżnień przyznawanych królom i jarlom. Kapłan składał ofiary z przedmiotów, zwierząt lub ludzi.

Kosmologia Wikingów definiuje życie na Ziemi jako Midgard. To jeden z dziewięciu światów, w którym mieszkają ludzie wewnątrz starożytnego Drzewa Świata Yggdrasil. Kraina ta znajduje się na środku nieprzebytego oceanu, w którym żyje dziecię Lokiego – olbrzymi wąż morski Jormungand, tak długi, że niczym Uroboros pożera swój własny ogon.

Dwa szczepy bogów, Asowie i Wanowie, zamieszkują Asgard. Tam też jest należąca do Odyna kraina wiecznego szczęścia, do której trafiają polegli w chwale wojownicy – mityczna Walhalla.

Valhalla (Emil Doepler, 1905)

Wikingowie nie byli nieświadomymi i niepiśmiennymi barbarzyńcami, jak chcieliby ich widzieć chrześcijańscy pisarze. Chociaż początkowo nie pisali długich sag, jak to czynili pod koniec swej ery, to opracowali złożony alfabet runiczny pełen wielu symboli i znaczeń. Każda z run była połączona ze słowem. Runa „f” zwana „feoh”, oznaczała „bogactwo” lub „bydło”, co miało sens w wymianie barterowej, w której skóry stanowiły synonim zamożności.

Runy miały również znaczenie duchowe. Dawne teksty przekazują, w jaki sposób niektóre z nich były powiązane z określonymi bogami lub boginiami. Kamienie runiczne zawierały długie dedykacje i imiona. Krótsze napisy rzeźbiono na przedmiotach osobistych, takich jak grzebienie i broń. Runy do dziś fascynują badaczy, a niektóre z nich, jak najdłuższy na świecie napis runiczny z Rök w Szwecji, nadal stanowią zagadkę, pomimo odczytania treści tekstu.

Kamień runiczny z Rök

Wikingowie byli jednymi z najbardziej pomysłowych inżynierów i utalentowanych podróżników morskich, jakich znał świat. Dawne rzeźby i pochówek w postaci „kamiennych statków” świadczą o wielkim znaczeniu łodzi w skandynawskim społeczeństwie i religii. Już w IX wieku Wikingowie opracowali zaawansowane łodzie, które mogły przemierzać wrogi Ocean Atlantycki. Podróżowali znacznie dalej niż jakiekolwiek ówczesne ludy i za każdym razem podejmowali ogromne ryzyko udając się często w nieznane.

Ich społeczeństwem rządzili głównie jarlowie, z których najważniejsi mogli zostać królami. W hierarchii szczególnie ceniona była siła zbrojna, ale mądrzy i wykształceni mężczyźni i kobiety również mogli sprawować władzę.

Kobiety odgrywały ważną rolę w społeczeństwie. Zawiadywały majątkiem, a podczas wypraw wojennych opiekowały się osadą. W podzięce mężowie przywozili im z podbitych krajów biżuterię. Niektóre z kobiet były wyszkolone na wojowników i brały czynny udział w walce.

Replika kobiecego noża wikińskiego

W mitologii nordyckiej również jest wiele opisów dziewic z tarczami. Kobiety, zarówno jako strażniczki domostwa, jak i doradczynie, cieszyły się dużym uznaniem, a dwie nich, królowa Asa i jej służka, pochowano w słynnej Łodzi z Oseberg.

Jedną z najbardziej czczonych postaci w nordyckim panteonie była Freja, bogini miłości, płodności i magii. Jeździ na rydwanie ciągniętym przez dwa koty, którym towarzyszy dzik Hildisvini.

Freja (John Bauer, 1905) 

Niewiasty pełniły też duchowe funkcje w społeczeństwie Wikingów, o czym świadczą magiczne przedmioty odkryte w wielu grobach. Poza tym kobiety miały znacznie większe prawa niż ich chrześcijańskie odpowiedniczki, bo np. mogły rozwieść się z mężami, jeśli byli wobec nich agresywni lub nie wypełniali obowiązków prokreacyjnych.

Zarówno mężczyźni, jak i kobiety Wikingów zastanawiająco dużo wagi przykładali do wyglądu i higieny. W wyniku wielu odkryć archeologicznych odnaleziono takie przedmioty jak: pinceta, grzebienie i brzytwy. Wygląda zatem na to, że Ludzie północy zadawali sobie wiele trudu, by być zadbanymi.

Nie mieszkali w ciemnych, brudnych chatach, ale często w wielkich, bogato zdobionych siedzibach, tzw. „długich domach”. Taki właśnie był opisany w epickim poemacie „Beowulf” wspaniały Heorot, który słynął z wystawnych biesiad, z uroczystości, w których ofiarowano sobie prezenty ze złota, a także z pokazów posługiwania się bronią.

Harald Pięknowłosy przejmuje symbolicznie z rąk ojca władzę

Również dieta Wikingów była bardzo urozmaicona. Podstawę stanowiły liczne gatunki ryb uzupełniane przez drób, wołowinę, wieprzowinę, koninę, jagnięcinę, baraninę i dziczyznę. W menu nie brakowało jajek od kur i kaczek, mleka i serów. Popijano wszystko miodami pitnymi i piwem owsianym. Potwierdzają to także dowody pozyskane przez archeologów z latryn, które bezsprzecznie świadczą o daniach z mięsem łosia, niedźwiedzia, maskonura, łososia i pstrąga.

Świat skandynawskich wojowników nie był zatem tak mroczny i bestialski, jakim wciąż go malują współcześni. Być może poprzez demitologizację traci nieco ze swojego jednoznacznego kolorytu, ale zbliża się do historycznej prawdy, którą jesteśmy winni innowacyjnym, walecznym i bystrym Wikingom.

źródło: [1][2]